Green&Red

Sevimli Içkim (Çayın Hazırlanması)

Çayı  onun üstündəki tövsiyəyə görə hazırlayın.

Çay Yarpağının Ölçülməsi

Çay yarapaqları müxtəlif ölçüdə və müxtəlif formada olduğundan quru çayı ölçərkən  onun yarpağının ölçüsü və həcmi nəzərə alınmalıdır. Hər fincan çaya təqribən 2-3 qr çay qurusu götürmək məsləhət görülür. Çay yarpaqları balaca olduqca daha az həcm tutduğundan ondan daha az götürməklə 2-3 qram ölçmək olar. Çayın yarpaqlarının həcmi iri olduqca ondan daha çox götürərək 2-3 qram əldə etmək olar.

Qara çay:2-3 qram= 1 çay qaşığından 1 xörək qaşığına kimi

Yaşıl çay:2-3 qram=2 çay qaşığından 2 xörək qaşığına kimi

Ağ çay : 2-3 qram= bir təpələmə dolu çay qaşığı

Çayı dəmələyəndə lazımı qədər quru yarpaqdan istifadə edin. Yetərincə quru çaydan istifadə etməyəndə çayın dadı zəif olur, lazim olandan  artıq quru yarpaq dəmləyəndə isə çay acı alınır.

Suyun Temperaturu

Suyun temperaturu çayınızdan ən gözəl ətiri almaq üçün çox vacibdir. Müxtəlif çaylar müxtəlif optimal temperatur tələb edir. Çayların əksəri üçün su qaynadıqdan sonra bir balaca soyudulmuş sudan istifadə etdikdə daha zəngin ətirli çay almaq olur.

Qara çay: üçün suyu  88-93 C-də istifadə edin. Bu temperatur su tam qaynamazdan əvvəl olur.

Yaşıl, Jasmın çay: üçün suyu 78-82 C-də istifadə edin. Bu temperatur su qaynamağa başlamazdan qabaq ilk su qabarcıqları əmələ gələndə ya da suyu qaynadib 3 dəqiqə soyutduqdan sonra olur.

Dəmləmə Vaxtı

Çayı  yetərincə dəmləmək və ya vaxtını ötürmək onun ətrinə, dadına mənfi təsir edir.

 Qara çayı- 1 dəfə 3-5 dəqiqə dəmləyin. 3 dəqiqə ilə başlayın sonra yarım dəqiqə artıra artıra öz zövqünüzə uyğun zamanı seçin.

Yaşıl və ağ çayı 2-3 dəfə dəmləmək olar. Bu çayları 1-2 dəqoqə dəmləmək məsləhət görülür.

Sevimli Içkim

Keçən yay Bakıda olanda yerli çay almaq həvəsi ilə Yaşıl bazara getdim.  Qizmar günəş şüaları altında saxlanmasına baxmayaraq (İngilis demişkən “a no-no”) qiyməti ucuz görüb yarım kilo yaşıl çay aldım. Kilosu 30 manata bu, ABS-da orta keyfiyyətli çaydan xeyli ucuz idi. Evdə çayı dəmləyəndə anladım ki, onu tezliklə qohum əqraba ilə bölüşməliyəm.

 Çayın bütün növləri yaşıl, sarı, qara, ağ, ulong, pureh eyni bitkidən camellia sinesis-dən hazirlanir. Çayların  dadının, ətirinın muxtəliyi   isə onların yetişdirildiyi yerdən, iqlimdən, becərmə və emal qaydasından  asılıdır.   Bu gün çay dünyanın 41 ölkəsində yetışdilirilir.  Əsrlər boyunca çayçılıq sənətini püxtələşdirmiş Çin, Yaponiya, Hindistan, Şri Lanka və. Tayvanın çay ustaları dünyanın ən valehedici, yüksək keyfiyyətli çaylarını yaradır. Qonşumuz Türkiyə çayçıları uzun illərdir çalishırlar ki turk çaylarını keyiyyətinə görə birinci onluğa salsınlar amma görünür  ki, hələ bir nəticə yoxdur.

 Çayın sağlamlığa müsbət təsiri onun tərkibindəki antioksidant olan flavonidlerin- katexinlerin  yüksək tərkibi ilə izah olunur.  Tədqiqatlar yaşıl çayın bir sira xərçəng  ve ürək xəstəliklərinin riskinin azaldimasina kömək etdiyini göstərir. 

Əslində içdiyimiz hər fincan çay onu bəsləyən  torpaqdan, havadan onu ərsəyə gətirən çayçıların çox həsas ustalığından bir hekayə danişır. Əllə istehsal olunmuş çayın əsas gözəlliyi ondadır ki, eyni yerdə bu gün istehsal edilən çay dünənkini təkrar etmir.

Bəs yaxşı çayı necə tanımalı? Çayın qutusunun üstünə reklam məqsədi ilə istehsalçılarım yazdıqları “yüksək keyfiyyətli”, “premium” və s sözlərinə ehtiyatla yanaşın. Dünyanln ən məhşur çayçıları çayı  3 xassəsinə görə qiymətləndirirlər

Quru çayın rəngi və formasi

Maye çayın ətrıi və dadı

Yaş çay yarpağının forması, rəngi və ətri

Hər çayın bu 3 kateqoriya üzrə özünəməxsus xassələri var. Çay alanda onun adına, istehsalçı ölkəsinə, çayı hardan aldığınıza fikir verin. Quru çay yarpaqları bütöv, eyni rəngdə, eyni ölçüdə, şux görkəmli olmalıdlr. 

 

Əgər quru çayın yarpaqları qırıq qırıqdırsa və ya içərisində çay tozu varsa o çaydan vaz keçin. Belə çayı adətən paket çayları doldurmaq üçün istifadə edirlər.  

Sözsüs ki, bizi çaya cəlb edən ilkin səbəb onun ətri, bu ətrin mürəkkəbliyi, dərinliyi,  zərif ədviyyat, çıçək, və ya meyvə iyli notlarıdır. Həm maye çayın və həm də nəm çay yarpağının rəngi və ətri xoş və özünəməxsus olmalıdır. 

 Yaxşı çay dunyanın hər yerində ucuz deyil çünki yüksək keyfiyyətli çaylar dünyada istehsal olunan çayın cüzi bir hissəsini təşkil edir.  Çayı etibar etdiyiniz yerdən alın.  Peşəkar çayçı sizə çayin keyfiyyəti haqda dəqiq məlumat verəcək. Keçən yaz  Zaqatalada olandqa yerli qocaman çay ustasi mənə çay pay verəndə dedi ki, " Üçüncü sortdur. Birinci, ikinci sortumuz qurtarıb."  Çox xoş oldu bu səmimi etiraf.

 Çayın dadına əvvəlcə   şirniyyatsız filansız baxın. Çayı bütün hisslərinizlə duyun, dəm çaynikinə tökdüyünüz suyun səsinə, quru çayın görünüşünə, çayın rənginə, ətrinə diqqət verin. Bu cür çay mərasimindən bir ayri ləzzət alacaqsınız. 

 

 

Tütünsüz

Üzbəüz oturan gənc xanım, fotoqraf, siqaretini çəkib qurtaranda sevinirəm. Çöldə qar yağıb. Biz, təqribən 10-12 adam, yarı zirzəmidə yerləşən gürcü restoranın fərdi  otaqlarından birində oturub gurcü xəngəli gözləyirik. Otağa qızdırıcı gətirib qoyublar, heç yerdən hava gəlmir. 

Çox keçmir fotoqrafın əri siqaret yandırır.

Yanımda oturan rəfiqəm: “Ona demək lazimdır ki, burda siqaret çəkməsin.”

Mən fotoqrafın ərinə: “Zəhmət olmasa siqareti burda çəkməzdiniz.”

O sakitcə: “Axırıncıdır.”deyib siqareti cəkməyinə davam edir.

Otaqda tüstü qatılaşır. Nəhayət, yanımda oturan sözü ötkəm xanım: “Çıx, onu çöldə çək” deyir." Oh, canımız siqaretin tüstüsündən qurtarır!

Evdə Azərbaycan Respublikasinin Tütün və tütün məmulatı haqqında qanununa baxıram. Orda 21.1.3 bənddə deyilir ki, Azərbaycan Respublikasında yüksək kateqoriyalı restoranlar, kafelər, barlar istisna olmaqla, ticarət, ictimai-iaşə, məişət obyektlərində, ümumi istifadədə olan yaşayış binalarında və digər qapalı yerlərdə siqaret çəkmək qadağandır. O zirzəmidəki gürcü restoranı hansı kateqoriyadan olduğunu bilmirəm, amma bizim xəngəl yediyimiz o dar otaq yüksək kateqoriyalı restorana heç oxşamırdı. O biri tərəfdən, əgər qanun siqaretin sağlamlığa mənfi təsirini azaltmağa yönəlibsə bunun restoranın kateqoriyası ilə nə əlaqəsi var?

Qanunda demək olar bütün ictimai yerlərdə tütündən istifadə qadağan olunur, lap inkşaf etmiş ölkələrdəki kimi. Amma fakt odur ki, siqareti hər yerdə çəkirlər. Azərbaycan Statistika Komitəsinin məlumatına görə Azərbaycandakı kişilərin 36%-i qadınların isə 0 %-i siqaret çəkir (məncə həqiqi rəqəmlər daha böyükdür).

Bir də tütün və tütün məmulatı haqqında qanunda deyilir ki, tütün məmulatının istehlakına nəzarət tədbirləri dövlət ekoloji və sağlamlıq proqramlarının tərkib hissəsi olaraq dövlət büdcəsi və digər mənbələr hesabına maliyyələşdirilir. (Maddə22) Tütün və tütün məmulatı haqqında qanunvericiliyin pozulmasında təqsirkar olan şəxslər Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə nəzərdə tutulmuş qaydada məsuliyyət daşıyırlar.  

Pis ya yaxşı, ticarət yerlərində gəlir vergisindən yayınanları, yol hərəkəti qaydalarını, asayişi pozanları, xüsusilə sərbəst toplaşmaq istəyənləri məsuliyyətə cəlb etməyə dövlət orqanlarının nümayəndələri tapılır amma tütün və tütün məmulatı haqqında qanun icrası hər addımda pozulmasına baxmayaraq buna görə heç kəs məsuliyyətə cəlb olunmur.

Düzdür, xaricdə də tütündən istifadə qaydalarına riayət olunmasını təmin etmək üçün hər küncdə bir polis dayanmır amma burda əhalinin siqaret çəkməyən hissəsi tütünlə bağlı qanunun pozulmasına çətin ki yol verə. Çünki hamı bilir ki, siqaretin tüstüsü nəinki onu çəkənə, eləcə də siqaret çəkənin yanında durub onun tüstüsünü udan “passiv siqaret çəkənə” də mənfi təsir göstərir. Tütün tüstüsünün tərkibində  7000 kimyəvi birləşmə var. Onlardan 250-si insana ziyanı var 69-unun isə xərçəng xəstəliyi törətdiyi bilinir.  Tütünlə mübarizənin ciddi olduğu ABŞ-da ildə passiv siqaret tütün tüstüsündən 46000 adam ürək xəstəliyinə, 3400 adam ağ ciyər xərçənginə tutulub ölür. Tütün tüstüsünün təsirindən 1 milyon uşaq astmadan əziyyət çəkir.

Azərbaycanda  bu mühüm səhiyyə məsələsinə yetərincə fikir verilmədiyi təəsüf doğurur. Tütünlə bağlı problemlər haqda müntəzəm  danışmaq lazımdır, qanunların yerinə yetərilməsini ən azından vətəndaş səviyyəsində tələb etmək lazımdır.  Cəmiyyət minlərlə adamın ölümünə səbəb olan bu səssiz qatilə biganə qalmamalıdır.

Gələn dəfə Azərbaycanda qapalı ictimai yerdə yanımda siqaret çəkən olanda həmin şəxsə qanunu pozduğunu mütləq xatırladacam.

 

Ardı var...

Tütünsüz

Təqribən 2- 3 yaşı olan  oğlumu hər dəfə evdə kül qabıdan, küçədə yerdən siqaret kötüyünü götürüb damagina qoyduğunu görəndə dəli olurdum. Özü də bu, mənim böyük oğlumla çox erkən başladığım tütün əleyhinə kompaniya fonunda baş verirdi. Görünürdi ki, danlamağın da bir faydası yoxdur.

Bir gün onu jurnal stolunun altında sıxılıb xəlvəti siqaret çəkdiyi yerdə yaxalayanda (çox gülməıli bir mənzərə idi) onu həmişəki kimi danlamadım, mehriban tərzdə soruşdum ki, “ Hajı, papirosu ona görə çəkirsən ki böyük görünəsən?” Başını bulayıb “Hə” mızıldadı. Evdə atası, dayısı, əmisi ümumiyyətlə böyük kişilərin əksərinin siqaret çəkməsi sözsüz öz rolunu oynamışdı. Dedim: “Gəl onda Behruza (böyük oğluma) siqaret verək qoy çəksin görək yekə kişi olurmu, böyüyürmü”. Siqareti yandırıb Behruza uzatdım: ” Götur çək bu papirosu.” O bir az təəcülənmiş halda bir az da könülsüz siqareti damağina qoydu .” Bax indi Bəhruz papiros çəkməklə böyüdü, kişi oldu?” Ondan sonra Hacının siqaret çəkən gördüyüm yadıma gəlmir. Özü də o vaxtları xatırlayanda deyir “ O Behruza papiros çəkdirməyin hər şeyi dəyişdi.”

Fakt odur ki, saqaret çəkənlərin əksəriyyəti (80-90%) siqareti uşaq vaxtından çəkməyə başlayır. Bunun bir sıra səbələri ola bilər yaşıdları arasında nüfuz qazanmaq üçün, valideynləri yamsılamaq üçün (valideyni siqaret çəkənlərin siqaret çəkmə ehtimalı o birilərə nisbətən 3 dəfə çoxdur) müstəqil görünmək üçün, yaşından böyük kimi hərəkət etmək üçün, dostların təzyiqi nəticəsində və s. 

Dünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatlna görə tütün çəkən yeniyetmələrin tütün çəkməyənlərə nisbətən 3 dəfə çox alkoqol içmək, 8 dəfə çox marixuanadan, 22 dəfə çox kokoindən istifadə etmək ehtimalı var.  

Ona gorə uşaqlarla tütün əleynihə təbliğatı erkən yaşlarda başlamağın əksər hallarda müsbət nəticəsi olur. Amma bu təbliğat heç vaxt gec də deyil. Uşaqlara siqaretinin ziyanlndan müntəzəm, özü də ətraflı, yəni siqaretin sağlamlığa ziyanından tutmuş onun xoşagəlməz qoxusuna, cibə ziyanlna qədər bütün mənfi keyfiyyərlərindən danışın. Qohumda, qonşuda tütün çəkməkdən əziyyət çəkən varsa onu misal gətirməyi unutmayın.

Əsas mübarizə üsullarından biri də uşaqlara öz həmyaşıdlarının təzyiqinə qarşı “Yox” deməyi öyrətməkdir. Təcrübəmdən bilirəm ki uşağa, yeniyetməyə “Yox” demək bacarığını öyrətmək bir o qədər də asan məsələ deyil. Biz böyüklər özümüz də elə vaxtaşırı həmyaşıdlarımızın təzyiqlərinə məruz qalırıq, yox deməyə çox vaxt çətinlik çəkirik, elə deyilmi? Amma imkan daxilində uşaqla daha çox vaxt keçirəndə (çayxanlarda günlərini keçirən kişilər, sizi görəndə ürəyimdən keçir ki, sizə deyəm ki, sizə evdə çox, özü də lap çox ehtiyacı olan uşaqlarınız var) səbirlə bu mövzularda ünsiyyəti davam etdirəndə, uşağı qazandığı uğura görə ürəkləndirəndə, uğursuzluğunun səbəbini danlamadan! birgə araşdıranda həm uşağın özünə inamlı olacağına, həm də tütündən istifadə etməyəcəyinə ümid xeyli çoxalır.

Ardı var...

Çox Oturma

Amerikanın ən məhşur həkimi Dr. Məhmət Öz evində televizorun qabağdakı divanı götürüb yerinə velosiped maşını qoyub ki, televizora baxanda oturmaq əvəzinə hərəkət etsin. Əslində, çoxumuz səhər yəməyə oturduğumuz stuldan başlayaraq  gün ərzində ancaq oturacaq yerimizi dəyişirik; maşındakı ya ictimai nəqliyyatdakı oturacaq, komputerin arxasındakı kreslo, televizorun qabağındakı divan bir birini əvəz edir.

Bu günlər oturmağın sağlamlığa ziyanına heç kəs şübhə etmir. Tədqiqatlar göstərir k,ç hətta gün ərzində 1 saat dinamik idman edib 11 saat otursanız belə həm sağlamlığınıza ziyan vurursunuz həm də omrünüzu bir neçə il azaldırsınız. Televizorun qabağında keçirilən hər 1 saat ölmək riskini 11% artırır. Bir sözlə, oturmaq bizi yavaş-yavaş öldürür.

Hər şeydən əvvəl, oturmaq qanda şəkərin miqdarını artırır, artıq çəkiyə səbəb olur. Günün əksər hissəsini oturmaqla keçirənlərin ürək xəstəliklərindən ölmə ehtimalı 54% artıqdır.

Ona görə çalışın hər 20 dəqiqədən bir ayağa durub qısa müddət hərəkət edin, pilləkənı nə qədər bacarırsınız piyada çıxın. Növbəti dəfə sizə ictimai nəqliyyatda yer verəndə nəzakətlə “yox” deyin (asan məsələ deyil, öz təcrübəmdən bilirəm. Elə bilirlər üzə görənlik istəmirsən yeri). Maşınınızı bir az uzaqda saxlayın, iclasda ayaq üstə durun, ictimai nəqliyyatdan bir dayanacaq tez düşün, sadəcə gəzişmək də yetər. Məktub, messaj gondərməkdənsə iş yoldaşınızın, qonşunuzun yanına gedin. Xüsusən də evdəki yaşlı adamların fasiləsiz oturmasına imkan verməyin.

Uinston Çurçille və Ernest Hemingeyin ümumi cəhəti bilirsiniz nə idi? Onların hər ikisi işlərini və xüsusən də yazmaqlarını ayaq üstə ediblər. 

“Sonunda ayaq üstə keçirdiyiniz vaxt sizin ömrünüzü uzanması deməkdir.”-M.Öz

Cürbəcür Palmalar

Anam: Gedəndə özünlə dağdan gətirdiyin itburnunu da apar.

Mən: Orda başqa ölkələrdən xüsusi icazəsiz bitki, toxum gətirməyə qoymurlar.

Anam: Niyə?

Mən: Deyirlər ki gəlib bizim yerli növlərlə rəqabətdə bizimkiləri sıxışdırıb aradan çıxardarlar.

Anam: Taa da yaxşı deyilmi. Niyə onlar güclu sortlar istəmirlər ki?

Mən: Nə bilim,onlar zəif də olsa özlərinkini istəyirlər.

Yadıma magistraturada oxuyanda professorumuz bizi cəlb etdiyi bir layihe düşür.  Professorun dediyinə görə məktəbimizin etrafindakı zümrüdü yaşıl çəmənlikdə istilaçı (invasive) bitki növləri vardı və bu onu çox narahat edirdi. Layihənin məğzi o idi ki, biz istilaçı növləri çəmənlikdən çixardıb onları yerli növlərlə əvəz etməli idik. Ilk baxişda bir ot o birindən o qədər də fərqlənməsə də hiss olunurdu ki, həm professora həm də yerli tələbələrə istilaçıları öz yerli növləri ilə əvəz etməkləri  bir ürək rahatlığı verirdi.  

Onlar ümumiyyətlə, zəif də olsa, güclü de olsa özünkünü, təbiisini, “köhnəsini” istəyirlər,  qayğısına qalırlar.  Məsələn, sevdiyim vitamin C xəzinəsi,  əslən Avro-Asiyalı qara qarağatı bir çox səylərə baxmayaraq ABŞ dövləti onun ölkəyə gətirilməsinə uzun illər icazə verməyib.  Yalnız 2007 ci ildən başlayaraq 50 ştatdan ancaq 4 də qara qarağat yetişdirməyə icazə var. Qalan ştatlar isə deyirlər ki qara qarağat bizim taxta-şalban sənayesinə ziyan vuran xəstəliyin daşıyıcisıdır. 

Əslində bitki də insan kimidir. O, yad eldə  ya güclü olub yerlilərlə rəqabətdə onları  sıxışdırmalıdır ya da ölüb getməlidir. Bakıdakı bu palmalar kimi.


Narimanov Metrosunun yanı, Vergiler Departamentinin qabağı

 Statistika idarəsinin məlumatına görə Azərbaycana gətirilmış canlı ağaclar və sair bitkilərə (kəsilmiş çiçəklər də daxil olmaqla) xərclənən pul son 5 ildə 55% dən çox artmişdır. Təkcə 2010 cu ildə idxalına 7.5 milyon manat xərclənən bu bitkilərin sonrakı taleyi bəzən belə olur.

Əvvəllər şəhərimizin yaşıllaşdırılmasında həmişəyaşıl, bizim iqlimə dözümlü və həm insanlara həm də ətraf mühitə xeyirli zeytun, küknar və şam kimi bitkilərdən istifadə olunurdu. Düzdür, ilk baxışda onlar palma kimi dəbdəbəli görsənməsələr də ən azından onlar quruyub bu günə qalmırlar.  

 “Köhnə” ağaclar da köhnə evlər kimi kiçik ölkəmizin böyuk, “yeniləşmə” iddiasının qurbanı olub. İllik yağıntısı 200 mm olan yarım-səhra  paytaxtimızda sağlam agacları kəsib yerində  şəraitə uyğun gəldi gəlmədi bahalı tropic, sub-tropic agaclar əkməyimiz sadəcə israfçılıqdan, özünü göstərməkdən başqa bir şey deyil. Amma öz “köhnə” evindən çıxmayanı, ona qəhmər çıxanı döyürlərsə, əzab verirlərsə onda ağaca kim yiyə duracaq?

Bəlkə çixiş yolu  rayonlarımızı (onları həm Gəncədə həm də Zaqatalada muşahidə etmişəm) parkları, küçələri bəzəyən bu narıncı rəngli plastic palmalardadır? Bayağı görünüşü, enerjini işlədib ətraf mühitə ziyan vurması heç, əsas odur ki, su tələb etmir, gübrə istəmir, hər şəraitə dözür. Özü də xarici.

 

Zaqatala şəhərinin mərkəzi

 p.s. Dunən işçilərimizdən biri mənə fəxrlə: "Gördün idarənin qabağındakı cəmənlikdə yerli bitki növləri əkmişik? Buna görə EPA (bizim ekologiya nazirliyinin ekvivalenti) bizə mükafat da verib".

Dəmiryol qatarında

Qatar stansiyadan təzəcə aralanmışdı fikirləşdim ki, yatmamışdan qabaq ayaqyoluna gedim. Qatar keçidindəki qapıya çatanda qaranlıqda üzünü görmədiyim bir qadın səsi:

" Ay xanım, hara gedirsiniz?" dedi.

Mən: "Ayaqyoluna."

Qadın səsi: "Olmaz, ayaqyolu Biləcəriyə qədər bağlıdır."

Ürəyimdə: "Nə kobuddur e bu. Bunlar onsuz da düzələn deyil. " fikirləşib kupemə döndüm.

Zaqatalaya, əməyin təhlükəsizliyi, sağlamlıq və sosial dialoqla baglı işgüzar səfərə gedirdim. Qatarda başqa sərnişin yox idi. Bir az kitab oxudum. Qonşu kupedə bələdçilər uca səslə nəisə müzakirə edirdilər. Ara sıra eşidilən danişiqlarindan hiss olunurdu ki nədənsə çox narazıdırlar. Biri o birisinə: "O mənə bunu edə bilməz, çunki mən hər şeyi bilirəm. O kimdir axi? Mən ona göstərərəm." Onların səs küyü altında yuxuya getdim.

Səhər bələdçilərin kupesinə gedib Zaqatalaya nə vaxt çatacagımızı soruşanda : "Dunən də tez yatdın heç sənnən bir danışa bilmədik". Məni dünən vaqonun qapısında qarşılayıb biletimi yoxlayan bələdçi, Rəna (adlar deyişdirilib) xanım bu gün mehriban idi. Digər yaşlı bələdçi, Hökumə xanim: "Dünən o baş bələdçi səninlə o nə cür idi danışırdı? Onun sərnişinlə elə kobud danışmağa ixtiyarı yoxdur. Sən qadın xeylagısan bəlkə başqa bir işin var idi ya əlini yumaq istəyirdin" dedi.

Məlum oldu ki,  bu Hökümə xanımın Baki-Balakən yolunda birinci reysi imiş. Buna qədər Hökümə xanım Bakı-Moskva xəttində bələdçi işləyib. Dedi ki, Rusiya Azərbaycan qatarlarını standartlara cavab vermədiyinə görə öz ğlkəsinə buraxmadığından 300 dan çox dəmir yol işçisi işsiz qalıb, vagonların yeniləşdirilməsini gözləyir. Amma müdiriyyət Hökümə xanım yaxşi tanıdıgından ona zəng edib hələlik Bakı- Balakən yolunda işləməyi təklif edib ki məvacib ala bilsin.

Uzun uzadı qatar rəisi-baş bələdçinin dunənki kobud rəftarını muzakirə edəndən sonra Hökümə xanım dedi ki mən reyesterə qatar rəisi haqda şikayət yazmalıyam. Düzü şikayət etmək planımda olmasa da fikirləşdim ki kobudluq olub. Bilmirəm bəlkə də bu qadınların tezyiqindən onlara yox deməyə üzüm gəlmədi. Nə isə razilaşdim.

Hökümə xanım:” Onun familyası nədir? Rəna xanım: Bilmirəm, qoy baxım formanı doldurub orda yəgin adı var." Rəna xanim hansısa sənədi göstərib: "Boynunu yerə soxum , bunun xəttinə bax, gör nə gündə yazıb" dedi. (xətt də heç də pis deyildi, hər halda mənimkindən çox yaxşı) Hökümə xanım Rəna xanıma: Sən get reyestr kitabınə gətir, qoy yazsın" .

Kupemə qayıtdım. Bələdçi konfetlə çay gətirdi, pulunu da götürmək istəmirdi amma bayaq demişdilər ki, vaqon bələdçisi işləmək istəyirsənsə gərək çayın suyundan, kömürdən tutmuş vaqonun yuyulmasina qədər hər şeyin pulunu özün verəsən. Vaqonda məndən başqa sərnişin yox idi çünki qatara əlavə SV vaqon qoşmuşdular deyə sərnişinlərin əksəri orda idi. Müştərilərin olmaması dəyəsən gərginliyin əsas səbəbi idi. 

 Bir az keçmiş gənc bir xanım kupeyə gəlib, yanımda oturdu. "Salam, xanım. Siz reyestr kitabını istəmişdiniz, nədən narazısınız" Mən ona dunənki davranişını, tonunu xatırlatdım. Qatar rəisi ayaqyolundan istifadə qaydalarından, təlimatlardan, qatar rəisleinin çətin işindən, dəmiryolundakı işin təhlükələrindən,  biletsiz sərnişinlərdən uzun uzadı danişdı. Dünən yoxlama zamanı ona reyesterde artıq 3 dənə iradın tutlduğunu dedi və dunənki reftarına görə üzr istədi. Onun halına yandım. Bütün vaxtı Rəna xanım qapıda durub söhbətimizi izləyirdi.

Söhbətin ortasında Hökümə xanım ayaqyolundan gelib mənim kupemin qabağından keçəndə heç nə olmamış kimi başını arxaya doğru, dik tutub: "Burda nə bash verir? Nə məsələdir?" sorushdu. Biz məsələni ona "başa saldıq".  O, qatar rəisinə: Sənin ixtiyarın yox idi sərnişinlə elə kobud danişmağa. O qadın xeylağıdır, bəlkə əlini yumaq istəyir, ya başqa işi var. Sənin ümumiyyətlə sərnişinlə danışmaga ixtiyarın yoxdur. Sən ancaq bələdçi ilə danışa bilərsən, sözünü də ona deməlisən." Söhbət qızışdı o buna, bu ona. Axırda dedim ki, "Yaxşı, şikayət yazmıram, kitabı gətirin qatarın bələdçiləri haqda rəy yazacam." Qatar rəisi narazı halda kupeni tərk etdi.

O gedən kimi Rəna xanimla, Hökümə xanım yenidən kupemə gəldilər. "Bəs niyə yazmadın ondan?" Mən: " Nə bilim cavandır. Hamımız cavan olmuşuq, səhvimiz olub. Insanları əhv etmək lazımdır". Rəna xanım: "Hmm,  ürəyi yumşaqdır də" deyib başlını buladı.

Bir az keçmiş Hökümə xanım yenə kupemə gəldi. "O, reyesteri vermir. Sən gəl ondan ərizə yaz ki reyesteri sənə vermədi. Mən onun müdirinə zəng elədim deyir ki ərize yazsın. Bir də sənin telefonunu istəyirdi ki birdən bir sözü olsa zəng edib səndən soruşsun. Zəng eləsə de ki mən ayaq yoluna əlimi yumağa gedirdim qatar rəisi mənimlə kobud davrandı." O əlində balaca dama-dama vərəq və qələm gətirmişdi. Fakt o idi ki, reyestr gəlmədi. Vaqon yırğalanıb yazmaga mane olsa da çalişırdım ki yaxşı xəttlə yazım ki sonra mənim də yazıma baxıb rişxənd etməsinlər. Ərizəni götürüb getdi.

Baş verənləri anlamaq üçün bələdçilərin kupesinə getdim. "Sizin əvvəldən qatar rəisi ilə nə isə probleminiz vardı?" Hökümə xanım: " Yox, heç bir problemimiz olmayib. Onlar təzə geliblər dəmiryoluna, heç nədən başları çixmir mən isə 36 ildir burda işləyirəm. Mən hər bir qanunu qaydanı bilirəm onlar isə heç nə bilmirler hamisi tanişliqla gəlibler bura, onlar özlərini aparmagı bacarmırlar".

Nisbətən cavan Rəna xanım da Hökümə xanım deyənləri tesdiqləyir, onun hər şeyi bildiyini təkrar edirdi. Sonra söhbət dəmiryolunda olan rüşvətxorluqdan, haqqsızlıqlardan getdi. Nazik döşəyın ucunu qaldırıb: “Buna bax, bu nə döşəkdir, bu nə poduşkadir" deyib parlon balıncı əlinə aldı. Dövlət bunlarin yaxşısından vermişdi hamısını rəis öz dükanına qoyub satdırdı. Bunları da öz dukanından onlarin yerinə gətirib. ” Sonra o yeni qataralara ayrılan amma nazirliyin rəhbərliyi tərəfindən mənimsənilən milyonlardan, nazirin oğlunun ağ ayı əti yeməsindən, işçilərə qarşı olan haqsızlıqlardan, ən əsas da aşağı (180-260 manat) maaşdan xeyli danışdı.

Mən :“Bəs həmkarlar ittifaqı yoxdur? Onlar nə deyir?"

Hökümə xanım: “Onlar da müdiriyyət deyəni deyir. Öz adamlarıdır.”

Kupemə gedib çantamdan sosial məsələlərə, həmkarlar təşkilatlarına aid bukletleri getirdim.  Sosial məsələlərin müxtəlif aspektlerindən bəhs edən bu açiqcaları mənə bir GHT-də vermişdilər. Bələdçilər bukletləri bir bir açıb baxdılar, hərəsindən bir neçə nüsxə istədilər. Hökümə xanım Rəna xanıma:

"Götür, o biri beledçilərə də verərsən qoy heç olmaya oxusunlar dünyadan xəbərləri olsun. Müdiriyyət məni yaxşı tanıyır. Bilirlər ki mən qanunları, tələbləri yaxşı bilirəm. Camaat da mənə inanır. Hami bilir ki məndə yalan yoxdur. (!) Rusiyaya yollar bağlanib 300 dən çox adam işsiz qalanda işçilər mənə zəng elədilər ki onların huquqlarını mudafiə eləyim amma mən müdirin xətrindən keçə bilmirəm, ona görə razi olmadım."

Mən:  "Deməli, siz bir nəfər müdirə görə işsiz, pulsuz qalmiş yüzlərlə adamın tərəfini tutmursunuz?" O, fikirləşdi, heç nə demədi. Əlidəki bukletleri sayladı.

Mən: "Açıqcaları yayın, adamlar huquqlarını bilsinlər bəlkə onda onlar öz haqqlarını tələb edərlər."

Zaqatalaya tez çatmaq üçün Rəna xanım dedi ki “Bir dayanacaq əvvəl düş, taksiyə min.  Taksidən qiymət zad soruşma, elə duşəndə 3 manat ver".

Oteldə telefonuma tanımadıgım zəng gəldi. Rəna xanım idi. "Dedim görüm Zaqatalaya necə gedib çıxdınız."

Yemək davası

Bu şəkli  National Geographic jurnalına görəndə xəcalət çəkdim. http://ngm.nationalgeographic.com/2010/08/new-silk-road/webb-photography  Təəsüf ki, bu cür,  əhalimizin gundəlik həyatından, məişət problemlərindən bəhs edən materiallar xarici media vasitələrinə yol tapir, Azərbaycanı dünyaya Üçüncü Dünya ölkəsi kimi tanıdır.

via greenred.typepad.com

Təbiət Tarixi Muzeyi

Yadımda idi ki, muzey dagüstü parkla Nazirlər Kabinetinin binası arasında,  beshmərtəbəli evin birinci mərtəbəsində idi, bir də o yadımda idi ki, oranı tapmaq asan deyildi. Küçənin adını, binanın nömrəsini tapmasam da qabağımızdakı binaya aparan pilləkənları görəndə yadıma düşdü ki, muzey hardasa yaxındadır. Biz muzeyə çatanda artıq saat 1:30 ötmüşdü.

Şənbə günü bacım qızı dərsdən çıxandan sonra onu muzeyə aparmışdım. Hər ehtimala qarşı getməmişdən iş saatlarını öyrənmək üçün zəng etdim. Məlum oldu ki, muzey səhər 11 də açılır 4-də bağlanır. İş vaxtının qalan hissəsində isə dedilər ki, orda tədqiqat gedir.

Telefonda qız: Şənbə günləri günorta saat 2 yə qədər açıq oluruq. Gələcəksiniz ki?

Mən: Hə, istəyirik gələk. (Qız telefonun o başında kiməsə “Gəlmək istəyilər” dedi)

Telefonda qız: Onda gəlməmişdən qabaq zəng edin (!). Dayanın, müdir sizinlə danışmaq istəyir. Müdir telefonu alıb iş saatlarını təkrarladı, bazar və bazar ertəsi işləmədiklərini dedi. 

Qapıda üst geyimli, artıq getməyə hazır dayanmış gənc qız bizi görüb “hmm” kimi bir səs çıxardı. Qapıdakı qız: “Biz bağlanırıq.” Mən: “Bilirəm, hələ 20 dəqiqə var.”

 Orda olduğumuz 10 dəqiqə ərzində bizə 4 dəfə “Tez olun, biz bağlanırıq.” dedilər. Qapıdakı qızla ünsiyyət qurmaq üçün keçmiş direktorun portretini görəndə dedim” Tofiq müəllim rəhmətə gedib? Məzəli kişi idi.” Qiz narazı tərzdə nə isə təsdiqlədi. Muzeydə bizdən başqa ziyarətçi yox idi.

Bakıda Təbiət Tarixi muzeyinin mövcudluğunu 8-9 il bundan qabaq Şotlandiyalı menecerimdən öyrənmişdim. Nyu-Yorkda, Çikaqoda, Londonda heyran olduğum təbiət tarixi muzeylərinin xoş təəsuratı hələ getməmiş biz də belə bir muzeyin  olması xəbəri o vaxt məni çox sevindirmişdi.

Muzeyə də elə ilk dəfə həmin menecerlə, Ronni ilə getmişdik. Muzeyin o vaxtki müdiri bizə muzeye tur verib eksponantlari göstərirdi. Ronninin əllərini cibində görüb “Əllərini cibindən çıxart” dedi. Ronni tez əllərini cibindən çıxartdı. Muzeyin uzun, darısqal və qaranlıq nümayiş otağında Azərbaycanda tapılan mineral suxurlar, müxtəlif heyvan və bitki növləri  köhnə nümayiş masalarında six- sıx yerləşdirilmişdi. Muzeyin ölçüsünə baxmayaraq eksponatları zəngin idi. Bələdçimizin maraqlı söhbətinə maraqla qulaq asa asa biz bölmədən bölməyə keçirdik.    Birdən müdir  Ronniyə “Sənə demedim əllərini cibindən çıxar?! ” dedi. Ronni günahkar uşaq kimi əllərini yenidən cibindən çıxartdı.

Sonralar şirkətin muzeylərə dəstək üçün ayırdığı müəyyən məbləği məhz bu muzeyə verilməsini təklif etmək üçün yenidən bu muzeyə getdim. Dedim:” Gəlin  muzeydə bu pula dəyişikliklər edək,  buranı yaxşılaşdıraq onda muzeyə gəlib gedənlərin sayı da artar. Müdir: “Biz heç istəmirik ki, bura çox adamın gəlib getsin. Onların dalınca kim buraları süpürüb təmizləyəcək? Parket də camaatın təpiyinin altında xarab olacaq.” Bu ABŞ-da, Britaniya Krallığında təbiət tarixi muzeylərində gördüyüm abı havadan, münasibətdən çox fərqli idi.

Dünyanın inkşaf etmiş ölkərərində təbiət tarixi muzeyləri ziyarətçilərə təbiətlə, tarixlə, etnoqrafiya ilə bağlı hər cür biliklər verən, əhalini müasir dövrün global və yerli ekoloji problemləri haqda maarifləndirən bilik və tədqiqat mərkəzləridir. Ən əsas da bu muzeylər ailələrin bir yerdə xoş vaxt keçirməsi üçün əlindən gələni edən mədəniyyət və istirahət mərkəzləridir. Burda mağazalar, restoranlar, kafelər ziyarətçiləri özlərinə cəlb etmək üçün bir biriləri iə bəhsə girir. Bütün bunlar muzeylərdə xoş bir abı hava, əyləncəli bir mühit yaradır. Muzeyin ətrafındakı plakatlar, işarələr isə muzeyə gəl-gəl deyir.   Sözsüz ki, belə böyük muzeylər dövlət dəstəyi ilə yanaşı özləri də pul qazanmalı olurlar. Bunun üçün onlar mütəmadi olaraq yenilənən maraqlı ekspozisiyalar, maarifləndirici programlar, kurslar və hətta ailəvi muzeydə gecə qalmaq üçün turlar və bu kimi onlarla imnkanlar təklif edirlər. Burda sənin gəlişinnə həmişə şaddırlar. Hər gün qapilarını səhər 9-da açıb axşam  5 –də bağlayan bu muzeylər ildə cəmi 1-2 gün iş gün işləmir. Müqayisə üçün deyim ki, mən Zərdabi adına Təbiət Tarixi Muzeyinın isə nə içində, nə çölündə, nə də internet səhifəsində iş saatları barədə heç bir məlumat tapmadım.

Bu yaxınlarda ölkədəki ətraf mühitlə bağlı hesabatda yazmışdım ki ümumilikdə əhalinin ekologiyayanın əhəmiyyətinə verdiyi qiymət aşağıdır. Soruşdular ki, "Niyə?" Sözsüz, bunun bir sıra iqtisadi- siyasi səbəbləri var. Səbəblərdən biri də odur ki, inkşaf etmiş ölkələrdə bu sahədə aktiv fəaliyyət göstərən çoxlu sayda institutlar, təbiət tarixi muzeyləri, botanika bağları, saysız hesabsız cəmiyyələr, qorunan əraziləri və milli parkları bizdə ya əhaliyə heç bir xidmət göstərmir ya da bu xidmət çox zəif olur.  Xaricdə bu cür tədqiqat-təbiət mərkəzləri daim fəaliyyətini genişləndirmək, pərəstişkarlarına daha maraqlı programlar təklif etmək üçün  öz işlərinə yaradıcı yanaşırlar, muzeyə gələnlərin sayını artırmaq üçün əllərindən gələni edirlər. Burda işçilər bilirlər ki, onların maaşı bir başa onların fəaliyyətinin keyfiyyətindən, ortaya qoyduğu  yaradıcılıqdan, təşəbbüsdən asılıdır. 

Azərbaycanda isə belə institutlarda işləyən, maaşı 125 -150 AZN olan işçisinin nə təşəbbüs göstərməyə, nə də işə can yandırmağa bir o qədər də marağı yoxdur çünki bu, onun maaşını artırası deyil, hələ bilmirsən üstündə olan qatbaqat müdiriyyət buna necə baxacaq. Məsələn, Milli Parkın elmi işçisi günorta 12-də işdən çıxıb ailəsini dolandırmaq üçün kənddə bərbərlik edirsə, əkin əkirsə burda hansı elmi işdən söhbət gedə bilər? Yaxud, Milli Parka girmək üçün qapıda bilet almaq əvəzinə Kapital banka gedib orda pulu keçirdib qəbz gətirmək tələb olunursa burda ziyarətçilərin rahatçılığına hansı qayğı göstərilir?  Qoy bizdə  də bu cür institutlarda xidmətlər pullu olsun, amma olsun, özü də keyfiyyətli.

 Zərdabi adına Təbiət Tarixi muzeyi mənə bizim bir çox muzeylər kimi məqsədi ancaq köhnəni qoruyub saxlamaq olan, keçmişdə donub qalmış, bu günlə əlaqəsi olmayan ruhsuz bir  dəfinəni xatırladır.  Muzeyin yerləşdiyiy binanın “yeniləşdirilməsi” nətiəcsində indi muzey arkaların arxasında qalıb deyə onu kənardan görmək, tapmaq daha da çətin olub.

 

Düzdür, bu dəfə muzeydəki eksponatların düzülüşündə, avadanlığın, muzeyin ümümi vəziyyətində yaxşılığa doğru bir xeyli dəyişiklik gördüm. Döşəməyə də başdan başa təzə, enli qırmızı palaz salmışdılar. Görünürdü ki, indi muzeydə parketi ziyarətçilərin təpiyindən əvvəlkindən daha yaxşı qoruyurlar.

 

 

85-də də fəal

Qaynanamın  85 yaşı var.  Avisə zəng edib deyəndə ki səni görməyə gəlmək istəyirəm, O: bir dəqiqə qoy cədvəlimə baxim görüm nə vaxt boş vaxtım var.” deyir. Avisin başı həmişə nəyəsə qarışıqdır o gah rəfiqələri ilə kart oynamağa, gah yeni tapdığı meditasiya  kursuna,  gah da yaşlılar üçün qonşu ştatdakı  seminara gedir. Həftədə 3 dəfə Avis idman klubundadır. O ştatda keçirilən  floristlərin yarışlarıında vaxtaşırı jüri üzvü olur. Juriliyini davam etdirmək üçün bu yaxınlarda imtahandan keçib  sertifikatını yenidən təzələdi. Maşınını Avis özü sürür.

Bir az utancaq, çox disiplinli (hamıdan da bunu umur), incə yumorlu Avis kilsənin, yaşadığı məhəllənin komitələrində fəaldır. O gah kimisə kilsədəki komitələrdə vəzifə tutmaq üçün intervyu edir, gah komitənin bayram qonaqlıqlarının təşkil edir. Oğlumun vaxtı olanda Avis onu restorana götürüb onunla nahar etməyi çox sevir. Bir sözlə, bu qadının darıxmağa, qiybətə bir elə vaxtı yoxdur.

Kasıb şaxtaçı ailəsində dogulub boyümüş, valideynləri boşanmış, yenidən evlənmiş bu qadın ərə gedəndə ancaq orta məktəb təhsili olub. Amma sonralar alı savadlı həyat yoldaşı və uşaqlarından geri qalmamaq üçün o ali məktəbə girib və  54 yaşında oranı bitirib.

Avisin evi xatirələrlə doludur. Evin hər küncündə, divarında onun ailəsinin tarixçəsini danışan şəkillər, əşyalar var. (Bu mənim boyüdüyüm evdə biz əksərən köhnə şeylərə yox demişık, hər şeyin yenisini xoşlamışıq.) Divarlarda çərçıvədə onun mərhum həyat yoldaşının ölumundən sonra xatirəsinə yazılan yazılar, ailənin bir neçə nəsilinin şəkilləri, nə vaxtsa Avisin universiteti bitirməyinə qalan günləri saymaq üçün istiadə etdiyi lövhə, çoxdan flea marketdən aldığı və sonradan maraqlı dizayna çevirdiyi yanmış ütü taxtası asılıb.

Ən çox sevdiyim isə onun soyuducusunun üstündəki rəngli saplarla toxunmuş kiçik çərçıvədə cay fincanı tablosudur. Altında  yazılıb: Çay kimi ol. Əsil rəngini qaynar suda göstər (qaynar su-ingiliscə çetinlik mənasında gedir). Onun tam azərbaycanlı olan nəvələrinin (mənim oğullarım) şəkilləri də evin əziz əşyaları arasındadır.

Avislə müqayisədə burda tanıdığım ahıl yaşlı, (yaşı 60-ı ötmüş) əksər evdar qadınların həyatı çox fərqlidir. Mən hələ maddi ehtiyac çəkməyən qadınlardan danışıram. Bu qadınların social həyatı  ailə üzvləri, bəlkə bir iki qonşu və ancaq xeyir şər məclilərində gördükləri qohumlarla ünsiyyətdən ibarətdir. Hələ də cəmiyyətə xeyir verə bilməyə, yeni şeylər öyrənməyə qadir bu xanımların əksəri gününü ucuz seriallara, hərc mərcliklə dolu şoulara baxmaqla, sonra da gördüklərini və başqa xırda ailə problemlərini uzun uzadı telefonda müzakirə etməklə keçirirlər.

 Dünyanın hər yerində aparılan saysız hesabsız tədqiqatlar göstərir ki yaşlı adamların sosial aktivliyi onların ömrünü uzadır, onları sağlamlığına müsbət təsir edir və ən əsas da sosial aktivlik yaşlı adamalrın hafizəsinin iti qalmasına, əqli fəaliyyətinin saxlanmasına müsbət təsir edir. http://www.sciencedaily.com/releases/2011/02/110217110947.htm, http://aje.oxfordjournals.org/content/116/1/123.short, Yaşlaşan valideynlərimiz, sevdiyimiz digər yaşlılarımız üçün biz də bunları istəmirikmi?

Anlamaq istəyirəm bizim yaşlı qadınlar özlərimi aktiv social həyatdən  imtina ediblər, yoxsa bunun üçün şərait yoxdur. Amma tanıdığım,bir- iki Azərbaycanlı təqaüdçü xanımların aktivliyinı görəndə fikirləşirəm ki yox, hər şeyi şəraitin üstünə yıxmaq sadəcə asandır. Düzdür, Azərbaycanda yaşlı adamları aktiv həyata cəlb edə bilən institutlar azdır və ya heç yoxdur. Amma bir gün kiminsə kənardan gəlib yaşlılarımızın həyaıtnı maraqlı edəcəyini də gözləmək olmaz. Ona görə əgər valideyninizin, xüsusilə ananızın social çevrəsi məhduddursa təşəbbüsü öz əlinizə alın. Onu yaxınlıqdakı idman klubuna, özünüzlə getdiyiniz kafeyə, tədbirə aparın. Bəlkə də əvvəldə asanlıqla yola gəlməyəcəklər, bəhanə gətirəcəklər amma bir az inadkar, bir az səbirli olsanız yavaş yavaş duzələcək. Anamı 6 günlük yoqa kursuna aparmaq təcrübəmdən bilirəm.

Çox sövdələşmədən sonra indi də anamı aerobika kursuna yazdırmışam. Indi deyir qar əriyəndən sonra gedəcək.

 

 

 

Şirin, acı şəkər

Keçən yay bazarda tərəvəz satanla söhbətdə o şiddətli istidən qorunmaq üçün: “Biz bütün günü kompot içirik” dedi.

Mən: "Kompotun da tərkibində şəkər var də, o da ziyandır"

Tərəvəz satan: “Şəkər hər şeyə, ürəyə, qana, beyinə, gözə xeyirdir”

Alimlər isə deyir şəkər ziyandır. Hətta bəziləri iddia edir ki, şəkər zəhərdir və onu tütün və alkoqolla bir siyahiya qoyur.

O gün mağazada Azərsun şirkətinin buraxdığı Richmond şəkər tozunun üstündə “Sağlam Qida Sağlam Həyat” yazısını görəndə fikirləşdim ki, görəsən, şəkərin insana hansı xeyrinə görə onu sağlam qida adlandırıblar? 

 Qərbdə sağlamlıq mütəxəsislərinin durmadan yeməklə sağlamlığın əlaqəsini izah etməsi, xüsusilə şəkərin əleyhinə apardıqları təbliğatı bu ərzağın piylənməyə, dolayısı ilə ürəyə, dişə ziyanını vaxtaşırı yadıma salır, iradəmi tez-tez sinağa çəkir. Etiraf edirəm, yaxşı şəkərbura, paxlava və ya tiramusu görəndə bəzən uduzuram bu sınağı. 

 Son 50 ildə bütün dünyada şəkərin istifadəsi 3 dəfə artıb.  2010-cu ildə Azərbaycanda şəkər və şəkərdən hazırlanan qənnadı məmulatların satışı 655.882 milyon manat təşkil etmişdir. Bu 1995- ci ildə həmin məhsulların satışından 15 dəfə çoxdur . Doğrudur, burda bahalaşmanın da müəyyən rolu olmuşdur, amma qeyd etmək lazımdır ki, həmin dövrdə ölkəmizdə təkcə qəndin satışı çəki hesabı ilə 2.6 dəfə artmışdır. 

Şəkərin istifadəsinin artması bütün dünyada köklüyün pandemik şəkil almasına kömək etmişdir ki, bu da dünyada hər il 35 milyon adamın yoluxucu olmayan xəstəliklərdən  (bunlara əsasən ürək-qan damar, xərçəng və diabet xəstəlikləri aiddir) ölməsinə səbəb olur. Ölkəmizdə 2010-cu ilin məlumatına görə qeyri keçici  xəstəliklər ölümlərin 85%-nə  səbəb olmuşdur. 1995-2010-cu illər arasında Azərbaycanda ürək xəstəliyindən ölənlərin sayının ümumi ölənlərin sayına nisbəti 10 % və şəkər xəstəliyindən ölənlərin sayı isə ümumi ölənlərin sayına nisbəti 16% artmışdır.

Şəkərin sağlamlığa təsirini nəzərə alaraq Amerika Ürək Assosiasiyası (AÜA), Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) şəkərin istifadəsinə məhdudiyyət qoymağı məsləhət görür. AÜA yeməklərin və içkilərin tərkibində olan şəkər də daxil olmaqla, şəkər istifadəsini qadınlar üçün gündə 6 çay qaşığı, kişilər üçün 7 çay qaşığı ilə məhdudlaşdırmağı tövsiyə edir.

Ölkəmizdə qeyri keçici xəstəliklərin artmasını və bu üzdən ölənlərin sayını nəzərə alsaq, bu sahədə dövlətimizin və cəmiyyətimizin görəcəyi çox işlərin olduğu aydın olur. Qida siyasətinın və milli səviyyədə sağlam pəhrizin populyarlaşmasının  yoluxucu olmayan xəstəliklər ilə mübarizədə rolu bütün dünyada əhəmiyyətli sayılır. Bu sahədə Səhiyyə Nazirliyinin maarifləndirmə və təşviqat işi aparması vacibdir. Təəssüf ki, ÜST-in 2010-cu ildə Avropanın 48 ölkəsində qida ilə bağlı apardığı sorğunun bütün suallarını Azərbaycan tərəfi cavabsız qoyub.  

 Azərbaycanda ümumilikdə əhali qida və sağlamlıq arasındakı əlaqə ilə maraqlanır. Problem ondadır ki, Azərbaycan istehlakçısı istəsə belə yediyi yeməyin tərkibində şəkərin, duzun, doymuş yağların və s. miqdarını təyin edə bilmir. Çunki ərzağın üstündə həmin inqredientlərin miqdarı göstərilmir. 

İnkşaf etmiş ölkələrdə əhalinin sağlam həyat tərzini keşirməsinə çalışan dövlət, qeyri dövlət təşkilatları və ictimayyət bu cür problemlərin həllində yaxından iştirak edir.  Bizim ölkədə bu istiqamətdə dəyişiklikləri düzgün qidalanma ilə bağlı dövlət səviyyəsində maarifləndirmədən və ərzaq məhsullarının tərkibindəki doymuş yağların, duz və şəkərin miqdarının etiketdə qeyd olunmasını təmin etməkdən başlamaq olar.  Vacibdir ki, etiketdə və təbliğatda istifadə olunan hər hansı sağlamlıqla bağlı məlumat elmi cəhətdən əsaslandırılmış və əhali tərəfdən asan başa düşülən olsun. Məsələn, Amerika Birləşmiş Ştatlarında da  düzgün qidalanmanın təbliğatında  asan başa duşulən qida boşqabından istifadə oluinur ki, burda məsləhət görülən əsas qida qruplarının

porsiyaları əyani şəkildə boşqabda göstərilir.  

2011-ci ildə Azərbaycan Codex Alimentarus adlı ərzaqla bağlı beynəlxalq standardları, tövsiyələri hazırlayan təşkilata üzv olmuşdur. Ümid var ki, bu gün şəkərin üstünə “Sağlam Qida, Sağlam Həyat” reklamı vurub əhalini çaşdıran istehsalçılar gələcəkdə sağlamlıqla bağlı hər hansı iddianı irəli sürərkən elmi tədqiqatlara, beynəlxalq standartlara istinad edəcəklər.

Amma hələlik görünür ki,  bazarda tərəvəz satan və Azersun şirkəti şəkərin sağlam qida olması haqda iddialarında eyni “xalq folkloruna” istinad edirlər.

 

Adada

Qadın uçun uzun müddət çöl işində, təbiətin qoynunda olmaq  o qeder də asan deyil, xüsusilə də düzənlikdə. Təbii ehtiyaclarını ödəməık vaxtı gələndə gözün yaxınlıqda bir ev axtarır. Bəxtin gətirəndə bir neçə saatdan sonra bir evə rast gəlirsən. Tanımadığın adamların qapısını döyməyə məcbur olursan. Amma əvəzində müxtəlif adamlarla tanış olursan.

Keçən bazar  günü gözəl bir adaya səyahət etmişdik. Adada cəmi 3 bina vardı -ovçular evinin köhnə binası, hündür, dəbdəbəli sarı bina və onun yanında balaca bir ev. Burda ovçuluq təsərrüfatı olsa da ovçular evi bağlı idi. 

 Ovçular evi-fotoqrafçı Rüstəm Huseynov

Balaca evin həyətində ala bula it o yan bu yana qaçır, uşaqlar evə girib çıxırdı. Bir az tərəddütdən sonra mən və 3 qız fikirlışdik ki, ev yiyələri yəqin ki, ayaqyolundan istifadə etməyimizə etiraz etməzlər. Evin xanımı bizi görüb:”Gəlin, gəlin” dedi. O, növbə gözləyənlərə: “İçəri keçin, keçin otağa” deyib bizi əsas otağa dəvət etdi. Otağa girəndə ilk gördüyüm stolun arxasında oturmuş əsgər formasında sarışın, gunəşdən dərisi qaralmış gülərüz, ev sahib oldu. Evin sahibi bizi mehriban salamladı. O, qabağına düzduyu qızılı rəngli kiçik metal silidrlərə barıt doldururdu. Biz brakonyerin evində idik!

Qonaq olduğumuz ev solda-fotoqrafçı Rüstəm Huseynov

 Evin icərisi kənardan göründüyü qədər də balaca deyildi. Hər cür şəraiti olan bu evin iri pəncərələri dənizə açılırdı.

Ev sahibi: “Bayaqdan sizi görürəm deyirəm görən bunlar kimdir. Əvvəl elə bildim ekologiyadandır sonra gördüm nə isə oxşamırlar. İndi hava yaxşı deyil, amma bir az gözləyin hava açılacaq. Getməyin, bir az gözləyin. Qüşlar çoxdur, indi hava dumanlıdır deyə görünmürlər.”

Fotoqrafçı Rüstəm Huseynov

Mən: Quş ovlayırsınız dəyəsən?

Ev sahibi: Hə, o dey xolodelnikdə qu quşu var, vurmuşam. 

Mən: Yox, quşları vurmaq olmaz axı.

Ev sahibi: Bütün həftəni burda təkcə otururam.  O evə qarovul çəkirəm adam darıxdığından bilmir neynəsin.”Ailəm də uşaqların məktəbinə görə kənddə qalır, ancaq həftə sonları gəlir.

Mən: O ev kimindir?

 Ev sahibi: Paşayevindi. Bura dostları ilə gəlib göydə belə uçurlar sonra da doskanın üstündə suya tullanırlar (kitesurfinqi deyirdi). Mən buranın planını görmüşəm burda hamısı turist obyektləri olacaq.

Bu gözəl, sakit bir o qədər də toxunulmamış bir təbiət parçasının tikintilər, adamlar, maşınlarla dolu turist obyektinə çevrilmə ehtimalı üzücü xəbər oldu.

Fotografçı Rüstəm Huseynov

Evin xanımı əlində çaynik o yan bu yana gedib gəlir, arada bizim ev sahibi ilə sohbətimizə qoşulurdu. Çay içmək ehtimalı vardı.

Çayı içə-içə təbiətdən, adaya gəlişimizin məqsədindən, buraya quşlara baxmaq üçün gəldiyimizdən, ekologiyaya maraqlı olduğumuzda danışdıq. Qış vaxtı bu tənha adada qonaqlara sevinmişdilər ev yiyələri. Ev sahibi də ilk baxışda köhnə sovet kinolarında gördüyüm qaşqabaqlı, qorxulu brakonyere heç oxşamırdı.

Ev sahibi: Keçən dəfə Turkiyədən Yaban TV-də göstərirlər necə balığı tuturlar, ölçürlər, ora burasına baxıb suya atırlar. Onu kim edər burda? Biri mən özüm, heç ataram onu suya? 



Fotografçı Rüstəm Huseynov

Düzdür, əslində biz ovçu ilə mübarizə aparmalıyıq, onu etdiyi cinayətə görə cəzalandırmalıyıq. Amma fakt odur ki, ara sıra cərimələrə baxmayaraq meşələrimiz qırılır, heyvanlar öldürülür. Deməli, işləmir bu yanaşma. Problemin köklərini aradan qaldırmaq lazımdır.

Fotografçı Rüstəm Huseynov

Bir həmkarım bu yaxınlarda ekologiya ilə baglı gileyimə yazmışdı ki, “Bunlarla mubarizənin mənası yoxdur bu gün, ümumi mədəniyyətimiz bir pillə qalxmayınca Don Kixotun yel dəyirmanı ilə savaşina bənzəyəcək bunlarla savaş etmək."

Bəlkə bu mədəniyyəti bir pillə qaldırmaq üçün, ovçunun, meşənin qırılmasına göz yuman meşəbəyinin (Altiağac sakini bu yay danışırdı ki vəzifəli şəxslər ağacları elə Milli Parkın işçilərinə kəsdirib yiğdırırlar), qanunsuz balıqçının  təbiətin qorunmasıda bizimlə həmrəy olması üçün ilk addım onlarla çay süfrəsi arxasında ünsiyyət qurmağımızdir?

Çıxanda “Quşları vurmayin yoxsa qalmayacaq, heç olmaya qu quşlarına dəyməyin.” dedik. Bizə telefon nömrəsi verdi. “Haçan gəlmək istəsəniz zəng edin” dedi.

 Fotografçı Rüstəm Huseynov

Biz onlardan çıxandan sonra o da çölə bizim dəstənun yanına gəldi. Telefonu zəng çaldı. Danışandan sonra dedi ki, balıqçılardı, sizi sudan görüblər. Soruşurlar ki, "Ekologiyadandlıar onlar?"

Kəndimiz

Mən kənddə yaşayıram. Nərimanov kəndində. Anam yolun o biri  tayında yaşayır, qardaşım onunla üzbəüz, bacım bizdən iki tin aşağidadır, bibim qızı onunla üzbəüz olur, xalam, xalamın qızı, oğlanları hamısı eyni binada bizdən 10 dəqıqəlik piyada yolda yaşayırlar. Bibim? Yox, o uzaqda olur, kəndin lap axırında, onlara getmək üçün gərək avtobusla düz 10 dəqiqə yol gedəsən.

 Kəndimız 25 il əvvəl bizim ailə bura köçməsi ilə başlayıb. 20 illik növbədən sonra bizə Nərimanovda ev verəndə elə bildik ki başqa bir məkana düşdük çünki ondan əvvəl ermənikənddə daha kichik  bir kəndimiz vardı.  Biz bura köçəndən sonra ev almaq istəyən qohumlarımıza, dostlarımıza elə bizim yanımızdan ev almaği məsləhət görmüşük, onlara ev tapmaqda, evlərini təmir etməkdə kömək etmişik (anam və bacim!). Yaxın dosltarı, qohumları özümüzə daha yaxın etmişik. Saymişam indi kəndimizdə  30 dan çox adam yaşayır.

Kənddə yasamaq komunal evdə yashamaq kimi bir şeydir. Hamı həmişə bir birindən xəbərdardir. Burda birinin ishi olanda kəndin camaati yığışır hərə bir tərəfdən kömək edir.  Biri evində çatdırib yemək bişirə bilməyəndə qonşuya keçir,  (bu çox vaxt anamgil  olur), anamgildə uşaqlar çox səs küy salanda onları bizə ya bacim gilə göndərirlər,  xalam hamiya mürəbbə bishirir, bacim kəndə pulsuz həkimlik edir. 

Evə bazarliq lazım olanda atam deyir get Tünzaləden filan filan şeyləri al. Əvvəl elə bilirdim Tünzalə mağazanin adıdır sonra  bilmişəm ki bu mağazada işləyən çox mehriban gənc xanımın adıymış. Atam o gün deyir “Tünzalə də ta  krasavisa olmaq istəyir.” Soruşuram “Necə?”. “Burnunu operasiya elətdirib.” Kəndimizə subay qız, oğlan gələndə fikirleshirik görən onu kiminlə tanış edək.   

O gün axşam qaranlıqda evə telesirəm,  qonaqlarım gələcəkdi. Yolu keçənde tıxacda olan qardaşım maşından “ Naila” çağirir. Mən yolu keçə-keçə : Pizza bişirirəm, uşaqları götur bizə gəl” deyib yürüməyimə davam edirəm. O da dalimca” Yaxshi” deyir.

Bir iş pisdir ki, başımız arada  söhbətə o qədər qarışır ki bir də görürsən iş güc tökülüb qaldı. Evə gedəndə fikirləşirsən ki gedim yol üstü atama, anama dəyim, tez çixaram. Elə yenicə oturursan ki bir də gördün xalan gəldi, dalınca qardaşının qızları, bacın gəlir, çay qazın üstunde yavaş yavaş qaynayır  süfrədə mürəbbə, ortada şirin söhbət indi gəl çix get burdan görum necə gedirsən.  Əlbəttə, bir birinin işinə qarışan da olur, atam da anama atmaca atır, anam da həmişə cırnayır. Bunlarsız da kənd də kənd olmur.

Kəndimiz mənə Roseto möcüzəsini xatırladır. Malcolm Gladwellin məhşur Outlier kitabında Roseto Möcüzəsindən danışır. http://www.washingtonpost.com/wp-srv/style/longterm/books/chap1/outliers.htm  Möcüzə ondan ibarətdir ki 1960cı illərdə yerli həkimlər müşahidə edirlər ki Pensilvaniyanin şərqində yerləşən əslən italyan emiqrantlarından ibarət olan Roseto kendindinin əhalisi qonşu şəhərlərin sakinlərindən  fərgli olaraq 65 yaşına kimi ürək xəstəlikllərindən şikayət etmir. Bu fenomeni öyrənmək üçün kəndə tədqiqatçılar qrupu gəlir və uzun müddət burda tədqiqat aparır. Məlum olur ki, Rosetoda 55 yaşına qədər əhalidə heç bir ürək problemləri yoxdur. 65 yaşından yuxarı ölən kişilərin arasında ürək xəstəliyindən ölənlərin sayı ümimi Amerika göstəricisindən təqribən 50% aşağıdır. Ümimiyyətlə, bütün xəstəliklərdən ölənlərin sayı ümümi gəstəricilərdən 30-35% aşağıdır. Burda nə özünü öldürən vardı, nə alkoqolik nə də narkoman. Adamlar sadəcə qocalıb ölürdülər.

Əvvəlcə alimlər fikirləşirlər ki, səbəb Rosetolıların diyetasındadır amma məlum olur ki, Rosetolılar yeməklərini donuz piyində bişirir, yedikləri şirniyyat, yağlı yeməklər isə sağlam diyetadan  xəbər vermirdi. Rosetonun camaatı çoxlu siqaret çəkir, nə idman, nə yoqa edirdi.

Sonra alimlər fikirləşilər ki, bəlkə Rosetonun yerləşdiyi yerdə nə isə xüsusi bir şey var. Amma məlum olur ki, oxşar coğrafi ərazidə məskunlaşmış 2 qonşu kənddə adamların ürək xəstəliklərindən ölümü təqribən 3 dəfə artiqdir.

Onda alimlər düşünürlər ki bəlkə bu genetika ilə bağlıdır. Rosetoluların Amerikanın başqa yerlərində yaşayan qohumları üzərində aparılan tədqiqat göstərir ki genetikanın da burda elə bir rolu yoxdur. Sirr nə diyetada, nə idmanda, nə genetikada nə də Rosetonin yerləşdiyi yerdə idi.  Deməli, sirr Rosetonun özündədir.

Tədqiqatçilar Rosetolıların bir biri ilə söhbət etməklərini, ailələrin 3 nəslinin bir damın altında yaşamağını, ailələrin bir yerdə yemək süfrəsi ətrafında toplaşmasını müşahidə edirlər və məlum olur ki, Roseto sakinləri özləri üçün ailə dəyərlərinə dayanan mehriban bir mühit yaradıb özlərini dünyanın mənfi təsirlərindən, stressdən təcrid ediblər. Onların sağlamlığının sirri də elə bundadır.

Bizim kənd camaatının sağlamlığını Resotodakılarla müqayisə edə bilmərəm amma kəndimizdəki, münasibətlər, abı hava burda barışığın, xeyirxahlığın hökm sürdüyü bir icma yaradıb. Gündəlik hiss olunmasa da qohumlardan, dostllardan hamımıza müsbət enerji düşdüyünü dəqiq bilirəm. Enerji də elə şeydir ki bir yerdə qalmır başqalarını da yükləyir.

Şənbə  axşamıdır, atam zəng edir: “Savax səhər yəməyinə saat 7 də gələ biləjəksənmmi?”

 

 

Etiket

Nar şirəsinin üstündəki 100% i görüb adətim üzrə etikete baxdım.

Məhsul nar konsentratindan bərpa olunmuşdur, tərkibində şəkər siropu, limon turshusu var. Bəs yaxşı 100 % olan nədir?

Sirr deyil ki, dünyanın bir çox yerində istesalçılar istehlakçıları nə yolla olursa olsun çaşdırıb mallarını satmağa istəyirlər. Bu işdə elə bilirəm amerikanlıların kreativliyinə çatan olmaz. Qutunun ustunə 6 sup qutusu yazıb üstunə eyni qutunun 4 boyüdülmüş şəklini vuran istehsalçıların kreativliyi səni heyran etməyə bilmir. Almanın, kartofun üstünə fat free (yağsız) yazıb reklam edəndə isə səni axmaq yerinə qoyduqlarlnı zənn edirsən.  

Düzdür, Azərbaycan Respublikaslnln Reklam haqqinda qanunda 6-cı maddəsində, reklama ümumi tələblər hissəsində deyilir ki “Bazar subyektlərinin, əmtəənin istehlakçını çaşdıra bilən yanlış müqayisə edilməsi və onun reklam yayımı, əmtəənin alınması, yaxud sövdələşmə zamanı istehlakçının seçmə sərbəstliyinə təsir göstərən qanunsuz reklam üsullarından istifadə olunması kimi istehlakçıları çaşdırmağa yönəldilmiş hərəkətlər yolverilməzdir." Amma görünür ki bu qanun bir o qədər effektiv deyil.

Məsələn, mağazanın kəsmik şöbəsində yağlılığı 0.3% dən 11% dək, yəni yağlılığına görə bir birindən 36 dəfəyədək fərqli olan pəhriz və ya dietik kəsmiklər satılır.

Kəsmiklə bağlı standartları araşdıranda məlum oldu ki istehsalçını bir o qədər də qınamaq olmaz çunki kəsmiklə bağlı AZS 089-2003 standartinda qeyd olunur ki pəhriz kəsmiyində yağın kütlə payı “konkret adda kəsmik üçün  təsdiq olunmuş texnıloji sənəddə müəyyən edilir.” Bir sözlə hər şey buraxılır istehsalçının öz ixtiyarına. Həmin standarta görə yarım yağlı kəsmik 9% yağlı olmalıdır. Bəs onda 11 % li Mpro kəsmiyi necə “Dietik Yüngül” olur?  http://www.mpro.az/mehsuldetay.html?id=5

Bir tərəfdən bu müsbət bir tendesiyadır ki, istehsalçılar müştərilərin pəhriz, "dietik" məhsullara artan marağını başa düşüb bundan reklam məqsədi ilə istifadə edirlər. Amma standartlarda olan qeyri müəyyənliklər, boşluqlar və xüsusilə də standardların və qanunların həyata keçirilməsinə zəif nəzarət əhalinin sağlam ərzaq məhsullarını seçə bilməsinə əngəl yaradır.

Hərçənd ki, yeyinti məhsulları haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunda göstərilir ki, "Müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarının icazəsi olmadan, yeyinti məhsuluna «müalicəvi», «pəhriz», «ekoloji təmiz» və onlara bərabər tutulan adların verilməsi və reklam xarakterli digər məlumatların etiketdə yerləşdirilməsinə yol verilmir."  Amma yuxarıda adı çəkilən 11 % yağlılığı olan kəsmik 7-8 ildən çoxdur ki "dietik" etiketlə satışdadır. Vaxtilə özüm bu kəsmiyin daimi müştərilərisi olmuşam.

Yediyimiz qidanın sağlamlığımıza təsiri bəllidir. Bu gun, dünyanının bir çox qabaqcıl ölkələrində etiketlərə insan saglamlığına təsir edən maddələr haqqlnda daha müfəssəl məlumat verilməsi tələb olunur. Bu ölkələrdə trans yağlara məhdudiyyətlər qoyulduğu vaxtda Asərbaycanda satılan ərzağın əksəriyyətinin üzərində bu haqda məlumatln olmaması təəsüf doğurur çunki tərkibində xolesterin olan heyvani mənşəli doymush yağlar və xüsusilə də bitkilərdən hidrogenləşmə yolu ilə alınan trans yaglar ürək-damar xəstəliklərinə səbəb olan əsas amillərdən sayılır. http://www.heart.org/HEARTORG/GettingHealthy/FatsAndOils/Fats101/Saturated-Fats_UCM_301110_Article.jsp#.Tut77rI_fUA Nəzərə alsaq ki ölkəmisdə son illərdə ölənlərin 60 %-i (2010-da 32554 nəfər) urək-qan damar xəstəliklərindən vəfat etmişlər bu problemin ölkəmiz üçün aktuallığı daha aydın nəzərə çarpar.

Bu gün Azərbaycanda satışda olan onlarla yerli və xarici şirniyyat növlərinin üstündə onların bitki yağından, və ya xususi tərkibli yağdan (jir specialnoqo naznacheniya) hazirlandiğı iddia olunsa da bu yağların mənşəyi və emalı haqqında məlumat verilmir. Mağazalarda müşahidə etdiyim 50 şirniyyat məhsulundan yalnız “Ülker” firmasının məhsullarının üzərində yağların ümumi miqdarı ilə yanaşı doymuş və trans yağlar haqqında da məlumat vardı. Hərçənd ki, bir çox inkşaf etmiş etmış ölkıələrdə məhsulların tərkibindəki xolestirinin miqdarının da etiketdə göstərilməsi tələb olunur. Danimarka isə umumilikdə trans yağların istifadəsinə qadağa qoymuşdur. http://www.msnbc.msn.com/id/15307763/ns/health-diet_and_nutrition/t/denmark-lower-trans-fat-or-go-jail/#.Tut97bI_fUA

İnkşaf etmiş ölkələrdə ərzağın etiketində onun tərkibinin göstərilməsi ilə bağlı tələblərinin qoyulmasında əhalinin sağlamlığına üçün narahat olan bir sıra nüfuzlu qeyri hökumət təşkilatlarının, alimlərin, universitetlərin böyük rolu var. Bu cür təşkilatlar əhalinin maarifləndirilməsi və onun sağlamlığına xidmət edən qanunların qəbul olunması istiqamətində dayanmadan iş gorürlər. http://www.heart.org/idc/groups/heart-public/@wcm/@global/documents/downloadable/ucm_305572.pdf

Azərbaycanda bu sahədə çalışan mütəxəsislərin, qeyri hökumət təşkilatıarının və ən əsas da biz, istehlakçıların, görəcəyi çox iş var. Ona qədər etiketlerə diqqətlə baxın, sizi çaşdırmaq istəyən həmişə var. Özü də o, uzaqda deyil.

 

 

Ogluma-20 il

Bəzi səbəblərə gorə xəstəxanada bir neçə gün artıq ləngiməli oldum. Evə gələndə nənən sakit, amma həmişə kimi bir az dramatik tərzdə: "Bilirsən də Sovet İttiaqı da dağıldı axı. Sən balnisada olanda yığışdılar Belovejskaya Puşaya qərara aldılar ki  Sovet İttifaqını buraxsınlar."  O anda keçirdiyim hissləri heç vaxt unutmaram. Birdən birə elə bildim divara söykınmişdim, divar yıxıldı,  ayağımın altından yer qaçdı. Müəyyənsizliyin, kəskin kasıbçılığın həyatımıza siyarət elədiyi bir zamanda ən azından yaxşı ya pis dövlətimiz vardı.  İndi o da yoxdur?

"Bəs indi biz neyniyəciyik? Necə olacayıq?"

"Ta sovet pulu da olmayajaq"

"Bəs onda nə olacaq? "

"Nə bilim." deyib anam o vaxt çox tez tez bişirdiyi əvəlikli aşını bişirməkdə davam etdi.

Bax belə, bir ölkədə xəstəxanaya girib başqasında ordan çıxmağım  sənin anadan olmağınla bağlı unudulmaz bir tarixi hadısəyə oldu. 

Səni elə həsrətlə gözləyirdim ki hamıya deyirdim ki bilmirəm qızdır ya oğlan amma onu 12 qızdan sonra oğlan gözləyən ana kimi gözləyirəm. Bəlkə o zaman çətinliklərlə dolu həyatımızda səni bir umid kimi, işıq kimi, yeni həyat kimi gözləyirdim.

Səni görməyə gələn qohumlar, dostlar deyirdilər "Nə yaxşıdı, dünyadan xəbəri yoxdur. Kaş ki mən onun yerində olardım". Gələnlər uşağı görməyə 250 manat (təqribən 50 dollar,  bu günki pulla 5 qəpik, tarix üçün deyirəm) verirdi. Əlimizdə olan pullara bilmirdik ki nə alaq ki qəpik qurusha çevrilməmiş evdə bir şey qalsın. Kasıbçılıq əvvəllər ehtiyac nə olduğunu bilməyən tanldığım çox adamı sıxırdı. 

Sən o vaxt da indiki kimi hamının, gohumların, gonşudakı qızların, həyətdəki stoyanşiklərin sevimlisi idin.  3-4 yaşında hər   dəfə gözlərindən evdən pul götürdüyünü biləndə fikirləşirdim görəsən bu dəfə harasında gizlədib.  Papağın altı? ayyaqabının içi? yoxsa yenə bədəninə yapışdırıb? Bir şeyin itəndə inadla "Mama gözlərimə bax gör hardadır" deyib iri, qara gözlərini böyük açıb üzümə baxanda həm gülməkdən özümü zorla saxlayırdım, həm də axtardığın şeyin yerini bilmədiyim üçün, sənin mənim gözun içinə baxmaqla hər şeyi bilmək sehrli qabiliyyətimə inamını qırdığım üçün utanırdım. Bir az cığal, çox duyğulu, əslində çox utancaq (təzə adamlardan, xüsusilə qızlardan ifrat utanmağın, mənim yubka geyinib litseye gəlməyimdən xəcalət çəkməyin yadında?) sadəlöhv, hamıya dost, hər şeyi  ancaq "iki dənə" istəyən, sən o vaxtdan çox da dəyişməmisən. 

Bu iyirmi ildə daim dəyişən həyatımda mənə yoldaş oldun özun istəmədən 7 məktəb, 8 ev (səhv etmədim?), 2 ölkə dəyışdin. Amerikada yeni məktəbə getməyin, gələn kimi də Advance English sinifində Dikensi  oxumağın, sinif yoldaşlarının istehzalarına, səni gah islamçı terrorist adlandirmaqlarına, gah evdə neçə arvadın olmağını soruşmaqlarına, sinif yoldaşının üzünə "Mən sənə nifrət edirəm çünki sən xaricisən." demyinə məruz qoymağım sənin üçün heç də asan olamdı. Sən büdrədin amma yıxılmadın, sən ağladın amma uduzmadın, böyüdün, yetkinləşdin.  Sən uzaq ölkədə mənim üçün vətənimin, ailəmin, dilimin bir parçası, ən yaxın dostum oldun.

Düzdür, bəzi şeylərdə fərqliyik, çünki biz çox fərqli dövrlərin yetışdirməsiyik, amma bu gün baxıb sənin səmimiliyinı, ətrafındakı dostlarını, vətənə, ailəyə olan məhəbbətini, haqsizlığa qarşı etirazını, zəifə arxa durmağını görəndə fikirləşirəm ki nə isə düz etmişəm. 

Bu gün sənin 20 yaşın tamam olur. Bu iyirmi ildə həyatımızda çox təlatümlər, itkilər, uğurlar gözlənilməz dönüşlərlər, çoxlu məhəbbət oldu, bu  günki səni yoğurdu, hamarladı, zənginləşdirdi. (yadima öz 20 illiyimi salıram bir evdən o birinə köçmökdən başqa həyatımda heç bir dəyişilik baş verməmişdi. Elə atam da o vaxtdan eyni işdə işləyir.) Gələn 20 ildə sənə rahat, sakit yox, axtarışlarla, məcəralarla, dostlarla, səyahətlərlə, gözlənilməz təsadüflərlə, ən əsas sevgi ilə dolu həyat arzulayıram.

Fikirləşirəm görən 20 ildən sonra necə kişi olacaqsan?  Yəqin elə indiki kimi, uşaq qəlbli, bir də yəqin ki hər şeyi yenə də "iki dənə" istəyəcəksən.

 

 

Təmiz Şəhər

Проведя некоторое время на западе, начинаешь понимать, что совсем необязательно постоянно мыть машину, часто вытирать пыль в квартире и на туфлях потому, что они просто не часто пачкаются. Причина этого – повсеместный и должный контроль эрозии. Вся почва в парках, дворах, на тротуарах и вдоль дорог покрыта растительностью, гравием и другими средствами эрозионного контроля.

 Современный городской ландшафт должен отвечать постоянно растущим экологическим, оздоровительным и эстетическим требованиям. Учитывая устойчивые и даже угрожающие темпы роста городского населения, возникает серьёзная проблема обеспечения качественной и функциональной среды. По мере того, как все больше территорий отводится под строительство жилых зданий, шоссе, торговых центров, промышленных парков, атлетических комплексов, складов и офисных зданий, естественная среда претерпевает значительные изменения. 

 

Из-за того, что в городских районах можно найти только относительно небольшие фрагменты естественной среды, поддержание как можно большего числа функциональных компонентов городской экосистемы становится крайне необходимым. В этом направлении жизненно-важную роль играют меры борьбы с эрозией.  

 

Факторы, влияющие на городские ландшафты  

 

Если говорить просто, эрозия – это разрушение и устранение почвы под действием ветра или воды. В ненарушенной среде почва обычно удерживается на месте за счет растительности, которая является основным средством контроля над эрозией за исключением очень засушливых и по настоящему пустынных мест.  После того как растительный покров снят, почва подвергается эрозии.   

 

Самая очевидная причина эрозии в городе – это строительная деятельность. Переносимые ветром отложения - пыль со строительных площадок загрязняют воздух, ухудшают видимость а также на отдельных участках создают угрозу для безопасности транспортных средств. Воздействие большого количества пыли, переносимой по воздуху, может осложнить респираторные заболевания, такие как астма.

 

Строительство дорог на городских участках, особенно на участках с крутыми подъемами, может привести к образованию участков с крутыми выемками, которые очень быстро подвергаются эрозии. В результате создается угроза для безопасности в связи с тем, что смытые обломки со склонов попадают на дороги, закупориваются кульверты и дренажные каналы, появляется опасность пылевого воздействия  и обрушения склонов.

 

Застройка города приводит к появлению непроницаемых поверхностей большой площади (дороги, парковки для машин, крыши, и т.д..), что сокращает поглощающую способность ландшафта и увеличивает объем ливневых стоков. В результате быстро превышается пропускная способность водостоков, что в свою очередь  может  привести к наводнениям и эрозии. И к тому же из-за сокращения или фактического уничтожения локальных экосистем и биотических сообществ страдает способность такого достаточно сильного загрязненного водостока к самоочистке. 

 

В конечном счёте, важным последствием эрозии городской среды является ухудшение эстетического облика города. В тех местах, где поощряется развитие туризма, неприглядные размытые склоны и забитые водостоки могут стать тормозом для развития бизнеса.

 

С учетом всех этих потенциальных проблем  муниципалитеты, федеральные агентства и другие органы власти  должны оказывать большее давление на застройщиков, инженеров и  государственных чиновников с целью предупреждения эрозии и понижения количества  взвешенной в воздухе пыли, образуемой на строительных площадках. 

 

Контроль над эрозией  - это относительно простая концепция; идея заключается в том, чтобы помешать силам воды и ветра уносить почву. Сфера контроля над эрозией подразумевает наличие ряда технологических достижений для того, чтобы справиться с эрозией в городских условиях. На самом деле в нашем распоряжении никогда раньше не было такого большего выбора методов и материалов, чтобы решить задачу, связанную с городской эрозией.    

 

Применение и внедрение наилучших методов управления должны стать частью общей стратегии контроля над эрозией. Должны быть разработаны распоряжения, намечающие требования по контролю над эрозией и что более важно, они должны быть внедрены.  Правительству следует установить стандарты качества производства работ, сводки правил и норм для борьба с эрозией на строительных участках и по очистке земель под дорожное строительство и т.д.  Площадь, обнажаемая для эрозии во время строительства, может быть сведена к минимуму требованием проводить строительство поэтапно.  Должен быть создан генеральный план застройки, чтобы показать максимальные рамеры выделенных земельных наделов, инженерные коммуникации и план автомобильных дорог. На каждой стадии работ должны быть установлены эффективные методы борьбы с эрозией, а также такие меры должны быть разработаны для конечной стадии застройки с учетом всех временных модификаций, осуществляемых посредством  поэтапного подхода.  От владельца участка земли необходимо потребовать разработать план  борьбы с эрозией для конкретного участка и план регулирования дождевого стока, а также посадить зеленые насаждения сразу после завершения строительства. Эффективность требований по борьбе с эрозией  зависит от того, насколько местные муниципалитеты хотят и способны внедрить эти требования.  Владельца земельного участка следует подвергнуть штрафу за несоблюдение условий разрешения на строительство. 

 Повышение уровня осведомленности жителей города относительно последствий плохой практики контроля над эрозией для окружающей среды становится жизненно важным. В отделах  технического надзора за строительством должны иметься брошюры по последствиям неэффективной практики контроля над эрозией. Жители города, которые являются свидетелями сброса  стоков вместе с землей, должны сообщать от этом в муниципалитет.  

 

Elə İkiniz?

Teksiniz? Elə iki nefer? Sizi kimsə qarshilayacaq? Kimin yanina gedirsiniz?  “Yenə yanınızda bir kishi xeylagı olsaydı asan olardı” “Nə əcəb Bakının valideynləri sizi tək buraxıb? (Bu suala “Mən özüm valideynəm” dedim).  Bunlar 1 həftəlik Azərbaycanın Milli Parklarına səyahətimiz zamanı  bizə hər gün verilən suallar idi. Bu sualları eşitməyəndə təəcülənirdim, sevinirdim.

İki qadının təkcə,  müşayətsiz səyahəti etməsi bəzilərində təəcüb, o birilərində şübhə xüsusilə də Altıağac Milli parkın ərazisində, bəzilərində sadəcə maraq, bəzilərində heyrət doğururdu.

Səfər boyu ictimai nəqliyyatdan, xüsusilə taksilərdən tez tez istifadə etdiyimizdən yerli adamlarla tez tez ünsiyyətdə olmaq imkanı olmaq imkanımız olurdu. Bunun özü çox maraqlı idi amma söhbətlərimiz çox vaxt səyahətimizin məqsədindən sonra bizim ailə durumumuz haqqında suallardan gəlib keçirdi. Səfərin ortalarında artıq sual verilməsini gözləmirdim, yeri düşdü, düşmədi özüm elə söhbət başlayan kimi deyirdim“ Mən evliyəm, 2 oğlum var, biri 24 yaşında, biri 19 yaşında”. Bəziləri inanardı, bəziləri yox. Çoxunu maraqlandıran əsas sual isə rəfiqəmin nə üçün subay olması idi. “Bəyəndiyinə hələ rast gəməyib”cavabı bilmədim onları qane edirdi ya yox.

Hər gün müxtəlif yol yoldaşlarına rast gəlirdik əksəri xeyirxah, bəziləri həm də alicənab, bəziləri üzlü. Etirazımıza baxmayaraq bizi səyahətdə müşayət etməyi, maraqlı yerləri göstərməyi təkidlə təklif edənlər oldu. Amma belələri yaxşı ki çox az idi.

Başqa ölkələrdə tək və ya rəfiqələrimlə sərbəst səyahət etməyə alışdığımdan rəfiqəmlə səyahətimizin belə maraq, şübhə bu qədər sual doğuracagını təssəvür etmirdim. Bəlkə bu ondandır ki Azərbaycan qadınları ölkəni səyahətə təkbaşına çıxmırlar, Bəlkə məcara axtarmaq xüsusilə öz ölkəsində bizim xalqa məxsus bir şey deyil? Amma inanmıram ki iki kişinin və ya oğlanın səyahəti bu qədər sorğu suala səbəb olardı.

Cənubda Astaradan başlayıb şimalda Qusarda bitən səfərimiz məcərlarla dolu idi, füsunkar yerlər gördük, xeyirxah insanlarla rastlaşdıq, ölkəmizi yenidən kəşf etdik, onun Milli Parklarını tanıdıq. Çox vaxt növbəti gecəni harda keçirəcəyimizi, harda və nə yeyecəyimizi  bilmirdik. Bunun özu, yəni hər gün yeniliklə, qeyri müəyynliklə üzləşməyimiz özü səyahətimizə bir ayrı kef qatırdı.

Məcəra axtarmaq üçün çox uzağa getmık lazım deyil yetər ki, istənilən istiqamətdə gecə qatarına bir bilet alın. Elə hər şey elə ordan başlayacaq. Yayı gözləməyin. Vətənimizin ilin hər fəslində gözəl olan yerləri var. Bir həftə sonunda o qədər maraqlı yer görmək olar!

Xanımlar, rəfiqələrinizlə, bacinizla, ananızla tək səyahətə çıxmaqdan qorxmayın. Bizləri ölkə içində səyahətdə nə qədər tez tez görsələr öyrəşərlər, bu bir o qədər də təəcüb doğurmaz, sorğu sual da azalar. Əminəm ki, sizi gözləyən məcəralar unudulmaz xatirələrə çeviriləcək.

 p.s. Narın yağış yağır, sakit, bir az soyuq sentyabr səhəri. Qusarın Xuray kəndində avtobusdan düşüb uzaqdan vurulduğumuz bu mənzərəli dağ kəndini gəzirik. Rəfiqəm: “İndi bir babuşka ola, cıxa çölə bizi bliniyə dəvət edə.” Mən: “Yanında da balı, sən arzula мечтать не вредно”. Bir az qabağa gedirik saman tayasının yanında bir iki şəkil çəkirik. 10-15 addım da aşağı düşürük. Başı şallı, yaşlı bir xanım qapısının ağzında durub “Ay bala, burda neyniyürsüz” soruşur. Onunla bir iki dəqiqə söhbətdən sonra: “Gəlin içəri, soyuğdur, bir stəkan çay içün”. Içəri keçirik. Yuxarıda xanımın oğlu və gəlini ilə tanış oluruq. Süfrəyə çay, yüz ildir yemədiyim amma hemişə dadı damağımda olan nənəmin fəsəlisindən, şor qoğal, 2 cür mürəbbə, çay, özlərinin hazırladığı yağ, pendir gətirirlər. Ən əsası da bu mehriban ləzgi ailəsi bizi şirin bir söhbət dəvət edir. Onların evindən çıxanda fikirləşirik ki bu yer arzuların yerinə yetdiyi xüsusi bir yerdir. 

 

Tanımadığını sevərsənmi?

    Tanımadığımızı çətin ki sevək, sevmədiyimizi də çətin ki qoruyaq.

Aralıq Dəniz tısbağalarını köçürürdük.  Onaları Yevlax Kurdəmir arasındakı boru kəmər tikintisi ərazisindən götürüb 1-2  km aralıda təhlükəsiz yerə buraxırdıq ki kəmərin qabaqdan gələn tikintisi zamanı onlara zədə dəyməsin. Yaxınlıqdakı kəndin uşaqıarı bizi görüb yanımıza gəldirlər, “Siz burda neyniyirsiniz?” soruşdular. Tısbağalardan, onlarin nəslinin kəsilməsindən, onların beynəlxalq qırmızı kitaba  düşməyindən, http://www.iucnredlist.org/apps/redlist/details/21646/1 tısbağaların qorunmasının vacibliyindən bir xeyli söhbət etdikdən sonra oğlanlardan biri “Biz də onları tutub yandırırdıq” dedi. Məhşur qonşularını aşkar edən uşaqlar: “Olar sizə kömək edək, biz də tısbağaları daşıyaq,?.”deyib bizə qoşuldular. 

Bu əhvalat mənə Amerikada qonağı olduğumuz bir ailəni xatırladır. Ailənin  məktəbə qədər yaşlı 2 qızı anasına qoşulub bizə evlərinin yanından axan çaya aparmışdılar. Ayaqlarında rezin uzunboğaz çəkmə qızlar çayın içində o başa bu başa gedir, suda rast gəldiyi baliqları, gurbağaları və digər balaca heyvanları ya əlləri ilə, ya da evdən gətirdikləri torla tutub şüşə balonun içindəki suya atır, çayın kənarındakı həşəratları analarına göstərib onların adını öyrənirdilər. Evə çatanda qızlar anası ilə bir yerdə təyinedici kitabı açdılar, tutduqları bütün hüyvanları bir bir təyin etdilər. Sonra da çaya qayıdıb heyvanları geri, suya buraxdılar. Bu balaca qızlar yaşadıqıarı yerdəki  heyvan və bitki növlərinin çoxunu artıq adı ilə tanıyırdılar. Tanıyırdılar deyə sevirdilər, qayğısına qalırdılar.

Vacibdir ki biz de ölkəmizi, onun ətraf muhitini tanıyaq və başqalarına, xususilə də uşaqlara tanıdaq, sevdirək. Arxayın olun, onda qayğısına da qalacaqlar.

.

 Ardı var...

Balaca qız

Hər dəfə öz peşəsini sevən, onu başqalarına sevdirməyi bacaran adam görəndə yadıma oğlumun orta məktəbdəki əmək müəlliməsi düşür.  Gələrdi valideyn iclasına, oturardı müəllim masasının arxasında,  sonra da valideynlərə bir bir onların uşaqlarını xarakterizə edərdi, onların problemlərindən, uğurlarından, əmək dərsinin vacibliyindən elə həvəslə danlşardı ki  bir anlıq uşaqlarımıza tədris olunan başqa fənnlər yadımızdan çıxardı. Sinif rəhbəri- riyaziyyat müəlliməsi də qapının yanında ayaq üstə durub ona danışmaq üçün növbə çatacağını gözləyərdi.

Bu yaxınlarda bir iftar məclisinə getmişdim. Uzun uzadı masa arxasında oturmağa səbrim çatmadı deyə  keçdim uşaqların, yeniyetmələrin toplaşdığı yataq otağına. Orda, 6-7 gənc qız yerdə oturub Avril Lavigni müzakirə edirdilər. Onlara mənə özünüzdən danışın dedim.   Özünü birinci təqdim edən qız bu il iqtisadiyyat fakultəsinə daxil olmuşdu, o biri qızlar da  orta məktəbin yuxarı siniflərində oxuyurdu. Axırıncı qız qarayaniz, alcaq boylu, arıq bir qız idi. Ona söz çatanda o: "Mən kulinar texnikumunda oxuyuram." dedi. Mən: "Hə, nə yaxşı bizə ondan danış." dedim. 

"Mən əslində konditer şöbəsindəyəm. Özüm də Hyatt Regensinin şirniyyat sexində praktikadayam. Məni əvvəlcə ora göndərmək istəmirdilər amma mən texnikumdan göndəriş aldım getdim Hyatt Regensiyə. Məni ora praktikaya götürənə kimi ordan əl çəkmədim.

Keçən il  işə başlayanda mən onlar üçün çiyələk təmizləyirdim indi o qədər şey öyrənmişəm məni tort bəzəməyə də qoyurlar. Ora təzə gedəndə  bütün günü ayaq üstə durmaqdan yorulurdum ama indi heç bilmirəm vaxt necə gəlib keçir arada nahar yeməyim də yadımdan çıxır. Menecerim deyir əvvəlki praktikantlarımız  burda 2 saat ayaq üstə işləyəndən sonra yorulduq deyiblər. Əslində, mən orda həftədə 2 dəfə olmalıyam amma menecer mənə dedi "Sabah da işə çıx."

"Sinif yoldaşlarım ele belə adi qənnadı sexlərində işləyirlər amma Hyatt Regensi Hyatt Regensidir də, bizə heç kəs çata bilməz. O biri sexlərdən zəng edib bizim reseptləri istəyirlər amma bizim menecer heç kəsə resept vermir".

 Qiz bizə sexdəki iş yolşdalarından, oraya gələn müştərilərdən, onların sifarişlərindən, hazırlanan məhsulların qiymətindən, öz meneceri Rəna xanımdan  o qədər həvəslə danışırdı ki hamımız  qənnadı sexinə, onun peşəsinə heyran olmuşduq. Birdən dedi ki "Məndə telefonda bizim tortların şəkilləri də var, dayan indi gətirim göstərim."  Telefonunu gətirib ordakı tortları bir bir bizə göstərdi hər birinə ayrıca izahat verdi, tort hansı tədbir üçün sifariş verilmişdi,  qiyməti neçəyə idi, bəzəyi hansı üsulla vurmuşdular. Qiza qulaq asa-asa iftar süfrəsinə gəldiyimi az qala unutmuşdum.

Bir gohumumuza bu qənnadçı qızdan danışanda o: Mən kulinarnı texnikumunda oxusaydım məndən məktəbimi soruşanda utandığımdan stolun altina girərdim." dedi.

Mən isə bu kulinar texnikumunun tələbəsini, bu balaca qızı sevdim.

Yemək davası

Bu şəkli  National Geographic jurnalına görəndə xəcalət çəkdim. http://ngm.nationalgeographic.com/2010/08/new-silk-road/webb-photography  Təəsüf ki, bu cür,  əhalimizin gundəlik həyatından, məişət problemlərindən bəhs edən materiallar xarici media vasitələrinə yol tapir, Azərbaycanı dünyaya Üçüncü Dünya ölkəsi kimi tanıdır.

Bu haqda bir neçə ay əvvəl Mehriban Əliyevaya ( Fikirləşdim ki Azərbaycanın xaricdəki imici onu maraqıandırmamış olmaz). Məktuba cavabda deyilirdi ki, məktubla əlaqədar tədbir görülüb. Şüvəlana yolum düşməyib ona görə bilmirəm orda nə tedbir görülüb amma onu bilirəm ki Baklda ərzaq məhsullarının istehsalı, daşınması və saxlanması pis vəziyyətdədir. 

Şəklə diqqətlə baxsaniz Şüvəlandakı bu məntəqədə ətin kəsilməsi və saxlanmasi şəraitinin nə qədər natəmiz olduğunun görərsiniz (ortadakı qoyunun aşağısındakı botinkanı gördünuüz? Jurnalda bu çox aydın görünürdü). Təəsuf ki, bu cür hallara Azərbaycanın bir çox ərzaq məhsulları satan məntəqələrində rast gəlmək olar.  Ölkədə ərzaq sahəsində sanitar gigiyena normalarına əməl edilməsi çox aşagi səviyyədədir. Buna istənilən bazara getməklə şahid ola bilərsiniz.

Xüsusən ət, balıq, toyuq, yumurta və süd məhsullarının saxlanmasında əksər yerlərdə sanitariya-gigiyena qaydalarına riayət olunmur. Yay vaxtı bazarlarda və mağazaların əksərində temperatur məhsulların uzərində yazılıb tələb olunan temperaturdan 10-15 C dərəcə yuxarı olur. Bu cür saxlama şəraiti nəinki məhsulun keyfiyyətini aşağı salır, habelə qida məhsullarında organizmə zərərli olan toksinlər əmələ gəlməsinə səbəb olur, ətrafdakı həşəratları özünə cəlb edir. Bu da, əhalinin və xüsusilə də gələcəyimiz olan uşaqların saglamlığı üçün təhlükə yaradır. 

2 həftə bundan əvvəl, mağazanın qabağında yük maşını süd məhsulları boşaldırdı. Sürücüdən aşağı yaglılıqlı qatığın olub olmadığını soruşdum. Sürücü mənə maşından ilıq qatiq verdi. Qatığın üstündə 2-4 C -də (Məlumat üçün su 0 dərəcəde donur. 2-4 dərəcədə məhsul kifayət qədər soyuq olmalıdır.) saxlamalı  yazılmışdı. İradımı bildirəndə sürücü: "Yaydır da, qapı açılıb örtülür, temperatur qalxır, soyuducu da yaxşı işləmir."

 Əslində, ərzaq məhsullarını istehlakçılara üstündə göstərilən qaydada çatdırılmalıdır. Bəhanəsiz. Sürücü əlbəttə ki burda əsas günahkar deyil, çunki istehsalçıdan başlayıb BİZ, istehlakçılarda bitən bu zəncirdə hamımızın rolu var.

Gəlin gündə ən azı 2 dəfə yediyimiz, uşaqlarımıza yedizdirdiyimiz ərzaq məhsullarının keyfiyyətinə biganə qalmayaq.  Ümumilikdə əgər hər birimiz gündəlik həyatımızda qarşılaşdığımız əyintiılərə, qanun-qayda pozuntularına biganə qalmasaq, vətəndaş mövqeyi göstərsək, səsimiz çıxarsaq əminəm ki yaxşılığa doğru dəyişilik olacaq. Sözsüz ki, bir gündə heç nə düzəlməyəcək, vaxt lazım olcaq.  Lütfən, "Bunlar düzələn deyil deyib" ruhdan düşməyin. 

2-3 gün bundan qabaq həmin ərzaq dükanına getmişdim. Satıcı gülə gülə: Süd zavoduna siz zəng vurmuşdunuz? Dedim "Nə bildiniz?" "Sürücü dedi ki burdan zəng olub. Zavod da onlara deyib ki maşını təmir etməyinə kimi  məhsul yükləməyəciyik".

Şəkil müəllif Alex Webbin icazəsi ilə istifadə olunub. Müəllif hüquqlarına görə şəkli müəllifdən icazəsiz istifadə etmək olmaz.